MET DE RUG TEGEN DE MUUR

MET DE RUG TEGEN DE MUUR

Na een periode van ongelofelijke hoogconjunctuur in de jaren ‘80 en ‘90, staat de westerse wereld sinds de eeuwwisseling met de rug tegen de muur. De totale, excessieve, schuldenlast, als percentage van de economie, rees de pan uit. Daardoor liet de economische groei het steeds meer afweten. De vermindering in productiviteit, omloopsnelheid van het geld en investeringsgeneigdheid, naast het toenemende tekort aan jonge werkkrachten, veroorzaakten een verzwakking in de kredietvraag, een lagere rente en een veel lagere inflatie. Globalisering, met o.a. de verschuiving van arbeid naar landen met lagere lonen (‘offshoring’), en financialisering, met o.a. de opgang van de financieele sector ten koste van de reeele, producerende industrie, werden tijdelijke doekjes voor het bloeden.

Tegelijkertijd kwamen Centrale Banken in actie met een onorthodox, super-stimuleringsbeleid om de kredietbubbel in toom te houden en de realiteit te vervangen door kunstmatigheid. Geen prijs geeft meer de juiste waarde van activa weer! De pijnlijke explosie in de maatschappelijke inkomens- en vermogensongelijkheid als gevolg van het eind van het welvaarts- en krediet-tijdperk, heeft dan nu geleid tot de beweging om de gevestigde orde omver te werpen, het populisme. Mensen met schijnbare ruggengraat, zoals Trump, krijgen nu hun kans. Onderschat de potentieele Trump-revolutie niet: de Republikeinen hebben nu de macht in het Witte Huis, de Senaat en het Huis van Afgevaardigden. Bovendien zijn 33 van de 50 Gouverneurs nu Republikeins en zijn beide wetgevende lichamen van 32 van de 50 staten in hun handen. Een unieke situatie, die in meer dan 90 jaar nog niet is voorgekomen. Trump, een kruiwagen (‘coattails’) zonder weerga!

Maar is de recente scherpe stijging in de rente en in obligatierendementen juist niet een veelbelovend teken, dat de economische groeivooruitzichten aan de betere hand zijn? Uitsluitend op de korte termijn. Massieve belastingverlaging, terugdringing van reguleringen en flinke, fiscale staats stimulering van infrastructuur- en defensie-uitgaven, zullen hun effect zeker niet missen, zolang de, in meerderheid conservatieve, volksvertegenwoordiging daarmee instemt.  Men vergeet echter, dat tijdelijke tegenbewegingen van monetaire ‘verkrapping’ (hogere rente), om welke reden dan ook, in een structurele lange termijn trend van rentedaling, heel gebruikelijk zijn.

Zij dragen de kiem van hun eigen vernietiging in zich in een tijd van excessieve schuld. Vergeet niet, dat de totale schuld in verhouding tot de economische groei, in de laatste 10 jaar, met een veelvoud is gestegen. Dat kan degenen, die daarin trappen, duur komen te staan. Duizenden miljarden aan obligaties (100% op afloopdatum plus gegarandeerde coupon) werden in korte tijd verwisseld voor peperdure aandelen (geen afloopdatum en geen gegarandeerd dividend) in een onlogisch enthousiasme, dat meer wegheeft van een onhoudbare oververhitting (‘blow-off’), zeker na 8 jaar van oplopende koersen, dan van het begin van een duurzame economische opleving. De meeste beleggers lijken inmiddels nu vol belegd in riskante activa! Het is meer dan ooit zaak om in gedachten te houden, wat volgde na de euforie van 1929, van 2000 en van 2007. De markten kregen, tegen de algemene verwachting in, een flink pak slaag en degenen met excessief effectenkrediet, werden van de kaart geveegd.

Met de Dow Jones Industrials Index op een nieuw hoogtepunt in de laatste 2 maanden en een schijnbare uitbraak naar boven van de Dow Jones Transportation Index, lijken de wittebroodsweken (‘honeymoon’) van Trump, op korte termijn, een nog hogere markt te kunnen inluiden (volgens de ‘Dow Theory’). Ook de Russell 2000 Index, met middelgrote firma’s, lijkt naar boven te zijn uitgebroken, na 3 jaar van ondermaatse koersstijging, vanwege tegenvallende bedrijfswinsten. Dit betekent, dat de markt bereid lijkt om zijn nek wat meer uit te steken. Misschien worden nu meevallers in winststijging verdisconteerd, als gevolg van belastingverlaging en vermindering van regulering, alsmede een stijging in de terugkoop van aandelen, als Amerikaanse bedrijven hun offshore winsten (liefst $ 2.500 duizend miljard) op belastingvriendelijke wijze kunnen repatrieeren.

De inkrimping van de wereldhandel is al 5 jaar aan de gang, maar is onlangs in een stroomversnelling geraakt. Deze trend lijkt vooral te wijten aan het terugbrengen van productiecapaciteit naar het eigen land (‘onshoring’), met name door China, Amerika en West-Europa. Maar mocht protectionisme, met meer invoertarieven, subsidies en dumping, zich verder uitbreiden, wat waarschijnlijk moet worden geacht, dan komt vrijhandel pas goed op de tocht te staan. Het aantal handels-verstorende maatregelen is trouwens in 2015 alleen al met 50% toegenomen ten opzichte van het jaar daarvoor (Global Trade Alert). Amerika, met haar enorme binnenlandse markt en haar zelfvoorziening in energie en landbouw, wordt door deze historisch gevaarlijke ontwikkeling wat minder getroffen. De rest van de wereld is echter, als percentage van de economie, minstens tweemaal zoveel afhankelijk van de wereldhandel. De politieke wind is gedraaid. Met vrijhandel, globalisering en immigratie worden verkiezingen tegenwoordig verloren. Doemt er een periode op, vergelijkbaar met de sombere jaren ‘30? In dat geval, zullen Amerikaanse Dollars en Treasuries, met de gebruikelijke onderbrekingen, de veilige havens blijven bij uitstek!

De Europese Unie (EU) en de Eurozone, die reusachtig afhankelijk zijn van de wereldhandel, stevenen daarom rechtstreeks af op desintegratie. De Europese droom is verworden tot een nachtmerrie, nu de economische groei structureel is blijven steken en de vluchtelingencrisis uit de hand is gelopen. Duitsland voelt zich allang niet meer in staat om Europa te behoeden voor verdere ontbinding, ook al omdat de Duitse hereniging in 1990 (‘Die Wende’) en de Duitse bankencrisis van 2008 veel kostbaarder bleken dan verwacht. Vandaar dat de lidstaten, die, na de meest recente financieele crisis, in het krijt stonden bij de banken van de Noordelijke overschotlanden, een bezuinigingspakket kregen opgelegd door de crediteuren-landen in plaats van zoiets als een 4-jarig Marshall Plan (kosten: $ 120 miljard in het huidige geld) van het grootmoedige Amerika in 1948. De lidstaten met een betalingsbalansoverschot, zoals Duitsland, willen in geen geval een ‘transferunie’, wat een succesvol Euroland dus bij voorbaat uitsluit.

De totale activa (leningen), exclusief derivaten, van de Europese banken ten opzichte van het Bruto Nationaal Product is 400%. Die van de Amerikaanse banken zijn 0.44% van het BNP. Alle pogingen om het kredietrisico te verschuiven van het bankwezen naar de kapitaalmarkt, via obligaties, etc, zoals in Amerika gebruikelijk is, komen waarschijnlijk te laat. Het versnipperde Europese bankwezen heeft te veel politieke geheimen, die niet kunnen worden opgebiecht. Mocht er weer een crisis ontstaan in tegenpartijen (funest voor derivaten), dan hangt Europa aan een zijden draadje. Als Deutsche Bank, met activa (incl. derivaten), die 20 maal zo groot zijn als het BNP van Duitsland, moet worden ‘gered’ (genationalizeerd) net zoals Bank Monte dei Paschi in Italie, dan vliegen alle ‘wettelijke’ regels van de Eurozone meteen het raam uit. Er is geen enkel uitzicht op enige verbetering, want het Europese Japan-scenario van vergrijzing en stagnatie zorgt ervoor, dat er, op zijn minst, een lange ijstijd zijn intrede doet.

De wrok tegenover de hegemonie van Duitsland, die, ondanks haar verlies in 2 wereldoorlogen, toch, zij het met tegenzin, de dienst uitmaakt, is wijdverbreid en een van de hoofdoorzaken van Brexit. Natuurlijk zal men alles op alles zetten om te voorkomen, dat Brexit enige navolging krijgt. Groot-Brittannie zal als afvallige ‘moeten boeten’, wat wel 10 jaar kan duren, een onaanvaardbaar fortuin kan kosten en bovendien door 27 afzonderlijke parlementen moet worden goedgekeurd. De stichters van de EU waren niet op hun achterhoofd gevallen! Eenmaal lid, altijd lid, net zoals een ‘vroegere’ werknemer bij de Geheime Dienst. Het is duidelijk, dat de Europese Unie door de overige 27, meest straatarme, lidstaten, wordt beschouwd als een zaak van essentieel levensbelang. Desalniettemin lijken het verschil in cultuur en het gebrek aan solidariteit onoverkomelijke obstakels te blijven voor een duurzame eenwording tot Euroland. De realiteit is juist, dat de Eurolanden uit elkaar groeien en dat men het liefst, als struisvogels, de kop in het zand steekt totdat het opeens is afgelopen.

De kans op weer een ongelukkige afloop in Europa is aanzienlijk toegenomen. In het komende Trump-tijdperk (van 8 jaar?) moet Europa zijn eigen boontjes doppen. Is dit het einde van het Westen, zoals wij dat decennia-lang gekend hebben? Zou het ondenkbare noodlot weer kunnen toeslaan, vergelijkbaar met de ondergang van het 500-jarig Westerse Romeinse Rijk (27 v.Chr. - 476 n.Chr.), dat in een vlaag van zelfingenomenheid en naiviteit ook een beleid van ‘open grenzen’ voerde? Op een gegeven moment lieten de Romeinen hun grenzen bewaken door ‘Barbaarse’ huurlegers! Uiteindelijk braken de 1000-jaar durende Donkere Middeleeuwen (476 n.Chr. - 1450 n.Chr.) aan, ging Rome scherp bergafwaarts met een bevolkingsdaling van 90% en, als klap op de vuurpijl, kostte de rondwarende builenpest, in 1347 n.Chr., gedurende amper 3 jaar, het leven aan een derde van de Europese bevolking. Gelukkig maar, dat de mens meestal niet weet, welke pech hem soms te wachten staat!

Het leven bestaat nu eenmaal uit mee- en tegenwind. Er is een cyclus van actie en reactie. Komen en gaan, is wat de klok slaat. Dat neemt niet weg, dat de mensheid zich, op langere termijn, met onderbrekingen, steeds weet te ontwikkelen naar een hoger niveau in gezondheidswezen en technologie. Toch rijst de vraag of het kijken naar een scherm van een smartphone of computer, tijdens alle wakkere uren, de mens uiteindelijk minder geschikt maakt voor samenleven met zijn medemens. Misschien wordt de mens voorbereid op een totaal andere gemeenschap in de uitgestrektheid van het heelal, als de aarde onherbergzamer zou worden. Het is weinig productief om stil te staan bij een eventueel ‘Einde der Tijden’, zoals sommige Godgeleerde waarzeggers veronderstellen, maar soms bekruipt de mensheid wel een gevoel van ongemak over wat er in het verschiet ligt. Grote veranderingen lijken op til. Een gewaarschuwd mens telt voor twee.

DIEDERIK SCHMULL

30 December, 2016

WESTCLIFF-On-SEA, Essex, U.K.

MOGEN WE DE VLAG UITSTEKEN?

MOGEN WE DE VLAG UITSTEKEN?

Is de verrassende verkiezingszege van TRUMP een wezenlijk keerpunt in de wereldeconomie, met nieuwe, peperdure, hoogtepunten in de S&P 500, Dow Jones, NASDAQ en Russell 2000 indices en een 14-jarig record voor de Amerikaanse Dollar? Zou de structurele neergaande trend in economische groei, inflatie en rente daarom echt voorgoed voorbij zijn? Is Trumponomics werkelijk wel vergelijkbaar met Reaganomics (1981 - 1989)? Of zal TRUMP in het begin van zijn ambtsperiode juist enkele harde noten moeten kraken, waardoor een recessie voorafgaat aan een economische opleving? De markten lopen vaak veel te hard van stapel. Een eventuele hoopgevende onderbreking in de economische stagnatie van de laatste decennia zal echter het deflatoire beeld van de wereldeconomie niet kunnen veranderen.

Het Gouden tijdperk van investeringen door de prive-sector, met name in baanbrekende technologische ontwikkelingen, van kapitaalschaarste en van vermindering van de kloof tussen rijk en arm, is allang voorbij. De economische hausse onder Reaganomics speelde zich af NA de historische top in de rente en inflatie, wat wezenlijk verschilt van de situatie van nu! Mochten rente, inflatie en Dollar onder Trumponomics onverhoopt straks verder stijgen, dan staat er een spoedige economische recessie voor de deur. Dit is immers de tijd van topzware, groeivertragende, wereldschuld! Daarom is de zorg over stijgende obligatie-rendementen en hun lagere waarderingen, van voorbijgaande aard en weer een vals inflatie-alarm, net zoals alle monetaire stimuleringen (QE) sinds de financieele crisis van 2007 - 2009.

Daarnaast blijft de, minstens 10-jarige stagnerende, arbeidsproductiviteit, die zorgde voor een stilstaande levensstandaard in de laatste decennia, een molensteen om de nek van de wereldeconomie. Fiscale stimuleringen, die trouwens een lange aanlooptijd vergen, zullen het plaatje niet blijvend kunnen veranderen. Het eventuele rendement op infrastructuurprojecten zal nauwelijks de rentekosten daarvan kunnen dekken, zelfs in een tijd van ultralage rente.

Nu de massale monetaire stimulering van Centrale Banken steeds minder effectief is geworden, lijkt de voorgestelde fiscale stimulering van de overheid, via de verhoging van de reeds te hoge begrotingstekorten, dus niet te leiden tot veel hogere inflatie, rente of economische groei. Hogere begrotingstekorten vergroten de reeds te hoge staatsschuld, wat nu eenmaal uiteindelijk altijd een lagere economische groei, een lagere inflatie en een nog lagere rente tot gevolg heeft.

In een tijd van wereldwijde overcapaciteit, van zowel excessieve schuld als excessieve liquiditeit, als percentage van de economie, en van de grootste demografie-uitdaging ooit (‘Baby bust’), blijft de vraag naar extra kapitaal echter uiterst laag. Er is genoeg ruimte voor grootscheepse initiatieven op het gebied van infrastructuur van overheidswege, die inflatie en rente niet noemenswaardig zullen doen stijgen. Kijk maar eens naar de 10 gigantische, vooral verkwistende, stimuleringsprogramma’s van Japan tussen 1992 en 2000, voornamelijk in infrastructuur. Een structurele economische opleving bleef uit en alle euforie bleek misplaatst.

De enorme waarde-stijgende markt van obligaties, met name van Amerikaanse Treasuries, van de laatste 35 jaar, is dus nog volledig in tact, ondanks alle politieke leven in de brouwerij. Obligatie-rendementen lijken over 5 jaar eerder lager en hun waarderingen dus hoger te zullen worden. Ondanks de algemene mening, zullen negatieve rente en negatieve obligatie-rendementen ook in Amerika hun intrede doen. Structureel hogere rente, inflatie en economische groei moeten gezien worden als wishful thinking oftewel ijdele hoop. Hoop doet nu eenmaal leven. Het reeele, natuurlijke rente-percentage is in de laatste decennia met zo’n 5% gedaald, vanwege een reeks van factoren, zoals demografie, productiviteit, spaaroverschot, monetaire kwantitatieve verruiming (‘QE’) en het Japan-syndroom. Die factoren zullen voorlopig zeker niet kunnen veranderen.

Daarbij komt, dat de top van de excessieve wereldschuld nog niet in zicht is, terwijl groei en inflatie, tegen de verwachting in, zijn blijven inkrimpen. Eindelijk begint het te dagen, dat het nog decennia duurt, voordat ‘normale’ groei en inflatie kunnen terugkeren na zo’n excessieve schuldenberg. Ondanks alle monetaire en fiscale superstimuleringen. Dat heeft Japan sinds 1989 bewezen. Dat zal in het met excessieve schuld beladen China niet anders zijn. Schuldvermindering en schuldsanering vonden tot nu toe slechts in beperkte mate plaats in de Amerikaanse prive-sector, vanwege hypotheekfaillissementen. Er is nog een hele lang weg te gaan, vooral in Europa en de Opkomende Markten en daarom is de nodige scepsis gerechtvaardigd over die verwachte economische groei-versnelling.

De monetaire financiering (QE) van Centrale Banken blijft trouwens nog onverminderd doorgaan. De huidige inkoop van obligaties, inclusief herbelegging, beloopt liefst $ 200 miljard per maand, wat het aantal van uitstaande obligaties doet inkrimpen, omdat de maandelijkse uitgifte lager is! De uitpuilende balansen van de Centrale banken zullen daarom nog een essentieel onderdeel moeten blijven van het financieele systeem gedurende minstens een generatie. De schuld van de Zuiderzee Bubbel (1720) was pas na 300 jaar weggewerkt!

Wie durft de rente, bij excessieve schuld, nou echt veel te verhogen? De wereld is tegenwoordig, als nooit tevoren, onderling met elkaar verbonden. Er kan dus geen sprake zijn van een terugkeer naar het gemiddelde rente-niveau (‘mean reversion’) van de laatste 50 jaar, integendeel. Mocht er iets misgaan, waar ook ter wereld, dan kan er een spijkerharde kettingreactie worden ontketend. Maar stel eens, dat de wereldwijde economie opeens sterk herstelt? Telkens als men dat hoorde, bleek dat later weer een valse dageraad, want de superkredietcyclus speelt de wereld parten en het aantal jongere deelnemers aan het arbeidsproces is dalende, zelfs in China.

Natuurlijk spreekt een eeuwig optimistische en altijd werkende figuur als TRUMP (favoriete boek: ‘The Power Of Positive Thinking’ van Norman Vincent Peale, verschenen in 1952) tot de verbeelding van de massa’s mensen, die zich voelen achtergesteld door de elitaire, ‘politiek correcte’, ideeen van globalisering en migratie, en daarom nu heel kwaad zijn. Vanwege de abrupte industrieele en demografische veranderingen, heeft de grote massa moeite om haar eigen land te herkennen. De geschoolde klasse met hun overhemd en das krijgt daarvan nu de schuld. Vergeet niet, dat degenen, die worden geidentificeerd met de gevestigde orde, het voorlopig zullen moeten afleggen tegen de buitenstaanders en de volksmenners, die men nu, ondanks alles, een kans wil geven. Zet je daarom schrap voor wat er in Europa mogelijk op stapel staat!

Italie wankelt weer en wordt rijp gemaakt voor een nieuwe mars naar Rome door een ‘sterke man’, zoals die van de ‘Duce’ Mussolini in 1922. Frankrijk heeft te maken met een uiterst gebrekkige oppositie tegen het Nationale Front van Marine Le Pen, ondanks de onverwachte verkiezing van de centrum-rechtse Francois Fillon. De voormalige ‘Meneer Niemand’ heeft immers een traditionele Katholieke achtergrond (anti-abortus) en is voor een strikt bezuinigingsbeleid, zoals onder Margareth Thatcher van de jaren ‘80. Hij is voor globalisering (een gruwel voor arbeiders) en wordt geassocieerd met de uit de gratie geraakte Nicolas Sarkozy. Met dit klassieke neoliberale beleid van de gevestigde orde, dat niet meer van deze tijd is, worden tegenwoordig verkiezingen juist verloren! ‘Geruststellende’ opinie-peilingen, die de mening juist pogen te beinvloeden in plaats van die weer te geven, kan men vandaag de dag in twijfel trekken. Verder lijkt de rol van de socialisten (Francois Hollande wordt slechts gesteund door een ongelofelijke 4%!) voorlopig uitgespeeld.

Om maar te zwijgen over vele andere Europese landen, waar de vroegere regeringspartijen in verschillende staten van ontbinding verkeren. De algemene mening, dat Angela Merkel, na haar migratieblunder, zich in Duitsland wel zal kunnen handhaven, lijkt ook op losse schroeven komen te staan. Zij kan niet meer rekenen op de automatische steun van de CSU in Beieren. De woede onder de Duitse (en Oostenrijkse) bevolking, wordt ernstig onderschat, omdat men zich blind staart op de rol van een ‘goede’ economie. Stel je voor, als de Alternative fuer Deutschland (AfD) haar opmars voortzet en haar aanhang juist verdubbelt naar 30%? Dit is een verbijsterende tijd, waar de ‘deskundigen’, met hun voorspellingen, steeds weer de plank misslaan!

Verregaande Europese integratie, wat een voorwaarde is voor het behoud van de Europese Unie, is nu verder weg dan ooit. Er wordt een beleid gevoerd van ‘doormodderen’, wat niets anders heeft opgeleverd dan de zoveelste Griekse schuldencrisis en een Italiaans banksysteem, dat op instorten staat. En dat na de invoering van het superriskante Europese ‘Bail-in’ regiem, waarbij grotere deposito’s het kind van de rekening worden!  De gevestigde orde is in een staat van gevaarlijke ontkenning, terwijl extreme politieke groepen hun kans nu schoon zien. Een presidentschap van de opportunistische en pragmatische TRUMP zou nog gunstig kunnen afsteken tegenover wat er in Europa zou kunnen gebeuren!

Zelfs de ECB zal straks deze politieke crisis niet meer kunnen bezweren. Het schijnbaar ondenkbare, namelijk de bevestiging van nationale soevereiniteit en identiteit, de marginalisering van de ‘Davos elite’ en hun droom van een wereldregering, wereldvaluta en een wereld-’reset’, alsmede de afsterving van de Europese protectionistische superstaat, en zeker van de Eurozone, met de verguisde criteria van Maastricht, Schengen, Lissabon en Dublin, doemen op aan de horizon. Zoiets zou Brexit volledig in de schaduw stellen en zou Europa minstens 10 jaar kunnen kosten om daarover heen te komen, met Duitsland als grootste verliezer (vanwege de failliete staatsobligaties van Zuid-Europa en de Target2-vorderingen -- 700 miljard Euro!-- op de zwakke lidstaten). Is het een wonder, dat het Grote Geld straks massaal zijn heil zoekt in Amerika? Zal het vrije kapitaalverkeer in Europa daardoor binnenkort aan banden moeten worden gelegd? Bent u daarop voorbereid?

DIEDERIK SCHMULL                                                               28 November, 2016

WESTCLIFF-On-SEA, Essex, U.K.

DE NU VERKOZEN PRESIDENT TRUMP IS NEERGEDAALD!

NU DE VERKOZEN PRESIDENT TRUMP IS NEERGEDAALD!

Nu de verkozen President TRUMP, tegen de algemene verwachting in, is neergedaald in zijn eigen 747, die hij straks zal verwisselen voor de echte Air Force One, als Commander-in-Chief van de Verenigde Staten, zal er ongetwijfeld een periode van enige onzekerheid aanbreken. Dat is reusachtig positief voor ‘veilige havens’, zoals Amerikaanse Treasuries en de Amerikaanse Dollar. Maar riskante activa, zoals aandelen, grondstoffen en onroerend goed, zouden, in eerste instantie, een flinke veer kunnen laten. Het kunstmatige oppompbeleid van de Amerikaanse Federal Reserve van de laatste 25 jaar, zou immers wel eens opnieuw onder de loep kunnen worden genomen. De onafhankelijkheid van Centrale Banken is tegenwoordig ook niet zo vanzelfsprekend meer.

Tegelijkertijd kan men verwachten, dat de toenemende volkswoede over de ongelijke inkomens- en vermogensverdeling vanwege de globalisering, zal moeten worden beantwoord met massieve fiscale stimuleringen om met name o.a. de binnenlandse infrastructuur-investeringen op gang te brengen. Vrijhandel lijkt echter de Kop van Jut te worden, omdat de slinger te ver was doorgeslagen. Het devies van ‘iedereen moet zijn eigen boontjes maar doppen’ zal weer opgang maken.

Genoeg is genoeg. Het Obamacare-gezondheidsplan was zonder steun van de Republikeinen er doorheen gejaagd. De gemiddelde Amerikaan was geconfronteerd met aanzienlijke premie-verhogingen voor gezondheidszorg. En wat te denken van de reusachtige militaire blunders in het Midden-Oosten, etc? Men was ook ziek van de bevooroordeelde en elitaire media, die, over het algemeen, geen idee hadden van wat er echt onder de algemene bevolking leeft. De zucht naar verandering van koers, heeft uiteindelijk de doorslag gegeven, ondanks alles.

Net zoals BREXIT, wat voor de uitslag, slechts 32% kans zou hebben. Maar het is meer dan ooit duidelijk geworden, dat vele stemmers, in het geval van een controversieele kandidaat of een omstreden beleid, weigeren ervoor uit te komen om een bepaald stigma te vermijden. Net zoals BREXIT, voelden de stemmers zich niet extremistisch of racistisch. Integendeel, men wilde gewoon het roer omgooien, om talloze redenen. Zal de gevestigde orde (‘establishment’) nu haar macht over het stuur verliezen? Het is vaker gebeurd. Lees de geschiedenis er maar op na. Toch is de speelruimte van een President in Amerika vrij beperkt. De veronderstelde politieke aardverschuiving blijft voorlopig zeker uit.

Bijna iedereen hield zijn hart vast, als Trump hetzelfde voor elkaar zou krijgen als in de Republikeinse voorverkiezingen, waar hij onverwacht 16 andere kandidaten versloeg. Maar de soep wordt nooit zo heet gegeten als die wordt opgediend. Trump is vrij flexibel en pragmatisch, getuige zijn boek: ‘The Art of the Deal’ (1987). Hij spreekt daarom, tegen de verwachting in, vele verschillende groepen van stemmers aan. Hij lijkt ook niet isolationistisch. Dat is een voorbarige conclusie. Verder is hij weliswaar een ‘buitenstaander’, maar zeker niet onervaren. Hij heeft zich, gedurende zijn gehele leven, bewogen onder de machtigen der aarde. Hij neemt geen blad voor de mond, dus men weet meteen waar men aan toe is. Vooral dit laatste is een teken des tijds: men heeft zijn buik vol van huichelachtige politici, die niet hetzelfde doen als wat ze zeggen. De verkiezing van een anti-politicus, die nog nooit een politiek ambt heeft bekleed, spreekt boekdelen. Go TRUMP!

DIEDERIK SCHMULL                                                            9 November, 2016

Westcliff-On-Sea, Essex, U.K.

HET VERTROUWEN IS WEG

HET VERTROUWEN IS WEG

De wereld bevindt zich al enige tijd in een schijnbaar permanente crisis. Dat verklaart al het wanhopige monetaire kunst en vliegwerk van de Centrale Banken. Maar dat heeft niet kunnen voorkomen, dat de wereldeconomie toch nog voortdurend blijft tegenvallen. Het vertrouwen is weg, want het is kunstmatigheid, wat de klok slaat. Financieele engineering houdt de markten weliswaar nog gaande, maar aan elk circusnummer komt een eind. Opeens zal het beginnen te dagen, dat de wereld voorgoed is veranderd. De afgelopen 60 jaar kunnen niet meer worden gebruikt als maatstaf voor de toekomst. Het was een unieke periode van wederopbouw en welvaartsgroei, die vooralsnog niet terugkeert. Globalisering, vrijhandel, superschuld en migratie zitten nu op de biechtstoel. Vergrijzing in de ontwikkelde landen wordt snel een economische en humanitaire uitdaging. Naarmate de wereldeconomie verder in het slop raakt, zal ook de democratie het steeds meer moeten ontgelden. De wereld lijkt op een onbemand, op drift geraakt, schip, terwijl er voorlopig geen land in zicht is.

Natuurlijk wil de Amerikaanse Federal Reserve (FED) niets liever dan een bescheiden rente-verhoging doorvoeren, al was het alleen maar om de schijn te wekken, dat de economie aan de betere hand is. Er zouden eerst 4 renteverhogingen in 2016 plaatsvinden, maar zelfs 1 renteverhoging lijkt lang niet meer zeker. Tegen de algemene verwachting in, zou de rente zelfs kunnen worden verlaagd! Tenslotte moesten sommige Centrale Banken (Zweden, Israel, Canada en Zuid-Korea), die de rente, na de Financieele Crisis van 2007 - 2009, toch hadden verhoogd, weer vlug bakzeil halen.

Bijna 30% van de uitstaande wereldschuld heeft nu een negatief rendement. Dat heeft niet geleid tot een verbetering van de economische vooruitzichten. Integendeel! Investeringen laten het afweten. Bestaande schuld wordt eenvoudigweg geherfinancierd op lagere rentes. Consumentenbestedingen blijven op een laag pitje, want men wordt juist nog meer aangemoedigd om te sparen voor de Oude Dag. Maar verzekeraars, banken en pensioenfondsen, die afhankelijk zijn van rente-inkomsten, ondervinden de rampzalige gevolgen van deze stand van zaken. Vooral het steeds kleinere verschil (‘spread’) tussen kapitaal- en kredietkosten, vanwege de afvlakking van de rendementscurve (waarbij de korte en lange rente zich naar elkaar toe bewegen), doet de algemene kredietverstrekking helemaal de das om. Dit officieele beleid van negatieve rente is spelen met vuur en zal later ongetwijfeld worden beschouwd als de grootste monetaire flater ooit.

De tikkende tijdbom van het Europese bankwezen steekt ook weer de kop op. De tijd dringt om die nu eindelijk onschadelijk te maken. Volgens de laatste stresstest van de Europese bankentoezichthouder EBA zouden de meeste banken relatief weinig geraakt worden door een economisch rampscenario, ondanks het feit, dat 49 van de 51 onderzochte banken een rendement op het eigen vermogen vertoonden, dat lager was dan de huidige, superlage kapitaalkosten. Geen enkele bank zakte of werd gedwongen om meer kapitaal aan te trekken. Maar tot nu toe in 2016 alleen al, zijn Europese bankaandelen in een vrije val geraakt, in de orde van minus 40% tot 60% en in een enkel geval van liefst 85%. De Euro STOXX Bankindex (SX7E)(600 banken) is, sinds haar hoogtepunt 9 jaar geleden, in 2007, met ruim 60% ingestort naar de laagste stand in 25 jaar. De Grote Financieele Crisis van 2008 lijkt dus nog in volle gang, terwijl de meeste autoriteiten in een gevaarlijke ontkenningsfase verkeren, terwijl het vertrouwen allang weg is. Wat een onhandig gesukkel!

Er lijkt maar heel weinig voor nodig om de lont in het kruidvat van een wereldrecessie te steken. Daarom zijn Centrale Banken zo geneigd om hun monetair beleid juist te versoepelen en zeker niet te verkrappen, met name de Bank of England na Brexit. Het Britse Pond tegenover de Dollar is in 184 jaar nog nooit zo laag geweest! Zo’n valuta-devaluatie kan in eerste instantie voor een zachtere landing zorgen, maar de gewone burger in Groot-Brittannie zal moeten wennen aan hogere importprijzen. Bijna geen enkel land is een gesloten economie en zelfvoorzienend (‘autarkisch’). Een devaluatie, die ‘te ver’ doorslaat, leidt zelfs tot hogere rente! De Britse staatsobligaties (‘Gilts’), met oplopende rendementen, hebben het al hard te verduren.

De wereldhandel staat op de tocht. Importheffingen (‘protectionisme’) nemen hals over kop toe. In de laatste 8 jaar, sinds de Financieele Crisis, zijn directe investeringen uit het buitenland (‘Foreign Direct Investment’ - FDI) , wereldwijd, met liefst 40% gekelderd. Vanwege de toenemende onzekerheid, is de internationale kredietverstrekking, vooral in de laatste 2 jaar, met enkele duizenden miljarden Dollars gedaald. De Wereldhandelsorganisatie (WTO) heeft onlangs haar prognose voor de groei van de wereldhandel weer scherp naar beneden bijgesteld. De groei van de wereldhandel is in 2016 slechts 80% van totale economische groei van de wereldeconomie, wat bijna 50% lager is dan het lange termijn gemiddelde en bijna het meest bedroevend in 35 jaar! Vandaar de enorme crisis in de scheepvaart, die nog steeds een overcapaciteit kent van minstens 30%. Schepen zijn amper nog meer waard dan hun gewicht in schroot! Wat ook inderdaad de eindbestemming zal worden voor massa’s schepen. Dat de Doha-ronde, om de handelsbarrieres tussen 141 landen op te heffen, in 2008 sneuvelde, was natuurlijk ook geen opbeurende ontwikkeling.

De geheimzinnige handelsverdragen, die op stapel staan, zoals de Trans-Pacific Partnership (TPP), welke 40% van de wereldeconomie zou betreffen (ex-China), de Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP), welke zou slaan op de EU (ex- Groot-Brittannie) en Amerika, en de Comprehensive Economic and Trade Agreement (CETA), tussen de EU en Canada, die allemaal voornamelijk de grote internationale bedrijven zouden bevoordelen, niet de echte banenscheppers, zoals het Midden- en Kleinbedrijf, lijken in het huidige politieke klimaat, vooral na Brexit, op sterven na dood. Dat kan betekenen, dat er later nieuwe pogingen worden ondernomen onder een verschillende naam of dat landen als China, met een totaal ander politiek en juridisch systeem, hun kans schoon zien om, zonder Amerika, een eigen handelszone te promoten. Dus enige handelsimpuls van nieuwe handelsverdragen kan men voorlopig wel vergeten.

De wereld staat, in feite, aan de vooravond van een waanzinnige prijsschok in activa, zoals aandelen, onroerend goed en grondstoffen, met name energie. Elk recent herstel was de stilte voor de Grote Storm. Op een gegeven moment zal de scherpe prijscorrectie in deze krediet-gedreven activa zorgen voor grootscheepse faillissementen en een bevriezing van nieuwe kredieten. Ondanks alle monetaire superstimuleringen, zijn, alleen al in de laatste 8 jaar, de grondstoffenprijzen met gemiddeld meer dan 50% ingestort. Het ergste komt nog. De olieprijs, bijvoorbeeld, daalde van $ 140.- naar $ 50.- nu, na even $ 32.- te hebben aangetikt in het begin van 2016. Maar een olieprijs van beneden de $ 20.- kan nu worden verwacht, voordat, veel later, een meer definitief herstel naar misschien zo’n $ 40.- intreedt. Stel je eens voor! Het gehele financieele systeem zou op zijn grondvesten schudden en een land als Saoedie Arabie, dat momenteel ook nog oorlog voert, zou op de rand staan van faillissement en zou uitverkoop moeten houden. Dus straks weer een regime-wisseling in het Midden-Oosten?

Het OPEC-kartel is namelijk allang niet meer. Afspraken worden niet meer nagekomen, vooral nu Iran haar olieproductie bezig is te verdubbelen met een veel lagere olieprijs dan Saoedie Arabie. Libie en Nigeria kunnen ook hun eigen gang gaan. Verder blijven de kosten van boorinstallaties voor ‘fracking’ omlaaggaan, zijn de olievoorraden op een hoogtepunt (tankopslag is overal vol, waardoor olie moet worden ‘gedumpt’), stijgt de olieproductie buiten OPEC heel hard, en zijn er nog grote olievondsten ( zoals onlangs van Caelus Energy in Alaska). Pas bij een olieprijs van beneden de $ 20.- zijn olieproducenten geconfronteerd met een negatieve kasstroom en wordt de olieproductie enigszins aan banden gelegd.

Het is duidelijk, dat bij een dergelijke prijsschok alle hoop op een betere economie op kortere termijn de bodem wordt ingeslagen. Het barsten van de bubbels in huizenprijzen in meerdere wereldsteden, vooral in de 70 grote steden in China, zal worden versneld. Zelfs de prijs van landbouwgrond, welke exponentieel was gestegen, zal de scherp lagere landbouwprijzen dan eindelijk gaan weergeven. De natuur doet uiteindelijk altijd zijn werk, ondanks alle, schijnbaar eeuwigdurende, illusies.

In dit licht, lijkt de 5-jarige neergaande trend in de Goudprijs nog steeds in tact en was het recente prijsherstel een tijdelijke onderbreking daarvan. Ookal is de kans op een daling van 50% flink toegenomen, eventuele verkoop van Fysiek Goud is zeker niet aan te raden. Dat laatste blijft relatief schaars, is in sterke handen, maar bepaalt nu eenmaal niet de prijs op kortere termijn. De prijs is afhankelijk van de handelaren op de futuresmarkt, die meestal geen enkele interesse hebben in fysiek bezit. Fysiek Goud blijft een essentieel onderdeel van een vermogen, ongeacht de prijs, als verzekering tegen het ondenkbare, zoals valutahervorming of hyperinflatie (ingeval van het gevaarlijke ‘helikoptergeld’, als het onverhoopt niet eenmalig zou zijn).

De kans is groot, dat de wereld zal moeten wennen aan een relatief lage rente gedurende de komende decennia. Dat komt, omdat het Japan-scenario zich voltrekt, met de nodige vertraging van 15 tot 20 jaar, in de rest van de wereld. Japan heeft al 20 jaar lang een superlage rente. Er zijn natuurlijke krachten gaande, zoals de structureel lage economische groei, de toenemende vergrijzing, zoals de pensionering van de Baby Boomers en de lagere geboortegraad, die de rente en inflatie laag houden. Daarom blijft het klimaat voor kwaliteitsobligaties, zoals Treasuries, zo gunstig. Tegelijkertijd zullen de bubbels in activa wel veel langer kunnen duren dan verwacht. Er is trouwens tegenwoordig overal sprake van een veel minder riskant beleggings- en investeringsbeleid, ondanks de superlage rente, dan het geval was 20 jaar geleden, toen de rente veel hoger was. De tijd voor dierlijke instincten ('animal spirits') lijkt allang voorbij!

In werkelijkheid is de diepe deflatiegolf juist pas losgebarsten. Dit is een langdurig proces van decennia-lange excessieve schuldsanering, dat geleidelijk aan tot de meesten zal doordringen. Japan heeft al 20 jaar lang (milde) deflatie. Daarnaast is de scherpe daling van het aantal jongere consumenten in de ontwikkelde landen, voorlopig, een onoverkomelijke rem op enige economische groeiversnelling, ongeacht de monetaire stimuleringen. Tegelijkertijd nemen de, niet onbegrijpelijke, geo-politieke onzekerheden scherp toe, die de lust tot economische investeringen voor de langere termijn, verder doet afnemen. Dit is dus een tijd om het kruit droog te houden en om risico’s af te bouwen, hoe aantrekkelijk de superlage rente ook is. De schildpad zal de race dit keer eerder afmaken dan de haas!

DIEDERIK SCHMULL                                                         17 Oktober, 2016

Westcliff-On-Sea, Essex, U.K.

HET ZWARTE GAT IS IN ZICHT

HET ZWARTE GAT IS IN ZICHT

Een zwart gat is een catastrofe. Door de zwaartekracht van de compacte massa, kan niets daaruit ontsnappen. Stel eens voor, dat we met z’n allen worden meegezogen in zo’n zwart gat! Er zijn tekenen aan te wijzen, die dit proces aankondigen, zoals Negatieve Rente (een ‘gezond’ economisch signaal, nietwaar?) en de uitschakeling van normale ‘Vraag en Aanbod’, kortom de feitelijke nationalisatie van de Markt, door de Centrale Banken. Degenen, die deze onnatuurlijke situatie verdedigen (‘om de wereld te behoeden voor de ondergang’), voeren echter steeds meer een achterhoedegevecht. Deze kunstmatige omgekeerde wereld wreekt zich. Maar helaas laten de Centrale Bankiers zich voorlopig niet kisten door schijnbaar ondoeltreffende of zelfs averechtse maatregelen. Daarom is voorlopig juist een verdere verdubbeling van hun dwaze monetaire stimuleringen, met slechts tijdelijke onderbrekingen, te verwachten. De machtige internationale, financieele en politieke elite staat immers (nog) aan het roer. Totdat de natuur zelf, op den duur, korte metten maakt met dit onzinnige beleid door een systeemcrisis. Triest!

Natuurlijk werd de wereld onlangs even uit de zomerslaap wakker geschud door hogere obligatie-rendementen, dalende aandelenkoersen en een hogere volatiliteit (VIX). Centrale Banken gaven enkele, schijnbaar verwarrende, signalen over de voortzetting van hun monetaire stimuleringen. De heftige marktbewegingen worden tegenwoordig veroorzaakt door de automatische, computergedreven, beurshandel en de honderden miljarden in ‘Carry Trades’ met enorme hefbomen, die actief zijn op het terrein van ‘frontrunning’ (kopen, voordat Centrale Banken kopen). Maar dit is weer een koopgelegenheid in, met name, de 30-jarige Treasury, de TLT en de ZROZ (Nulcoupon). Er is geen sprake van economische groeiversnelling of inflatiestijging. Integendeel! Het is overal economische stagnatie, wat de klok slaat, en Japan is alweer teruggevallen in deflatie. De ‘echte’ werkloosheidscijfers, met name in Amerika, zijn veel hoger dan de officieele cijfers, getuige de lage arbeidsparticipatiegraad, vooral in de leeftijdsgroep van 25 tot 54 jaar. Bovendien is de omloopsnelheid van het geld ingestort naar het laagste niveau in 60 jaar! Overigens is de TLT tot nu toe in 2016 met zo’n 30% in waarde gestegen en zo’n 100% sinds 2007. Aan die triomftocht komt voorlopig geen einde, want de internationale vlucht in Treasuries staat nog voor de deur, vooral vanuit landen met negatieve rente.

Zelfs als er, in de komende jaren, meer nadruk wordt gelegd op infrastructuur- en defensie-uitgaven, zullen de economische vooruitzichten maar weinig kunnen verbeteren, vanwege de verhouding van de totale schuld ten opzichte van de economie. Dit is sinds de financieele crisis in 2007 - 2008, weer met sprongen gestegen en is zeer groei-vertragend. De wereldeconomie verkeert nog steeds in een structurele gevarenzone en enige officieele rentestijging zou zorgen voor een ernstige terugval. Bovendien valt, bijvoorbeeld, na 5 kwartalen van winstdaling, de heffing van de Amerikaanse bedrijfsbelasting flink tegen, wat niet pleit voor een economie, die aantrekt. Stel eens voor, dat de volgende recessie zich opeens aandient, terwijl het rentebeleid nog niet is ‘genormaliseerd’. Bestrijding van zo’n recessie met een forse renteverlaging is dan inderdaad niet meer mogelijk. Maar die recessie kan juist niet meer worden vermeden als de rente zou worden verhoogd. En wat dan? ‘Catch-22’!

Het ligt echter helaas voor de hand, dat de Centrale Banken, met al of niet de nodige tegenzin (‘koudwatervrees’), hun excentrieke beleid stevig zullen uitbreiden, want het gewenste effect blijft uit. De economische cijfers ontwikkelen zich juist in negatieve zin. Dit financieel-economisch bestel staat op het spel, zo wordt gesteld. Maar de enkele rijken, met activa, worden toch steeds rijker en de meesten voelen zich relatief steeds armer, ookal hebben ze (nog) een baan? Een kniesoor, die daarop let! De geloofwaardigheid van Centrale Banken loopt gevaar. Dus kasgeld moet nog meer een hete aardappel worden! Daarom kan de Amerikaanse Federal Reserve (FED) de Federal Funds Rate (voor korte termijn geld van banken onderling) nog verlagen van 0.25% naar 0%, de kwantitatieve verruiming (QE), beeindigd in 2014, hervatten met pakweg $2000 mijard (QE4) en de aankoopprogramma’s uitbreiden naar bedrijfsobligaties (inclusief, niet door zekerheden gedekte, bankobligaties!) plus aandelen.

Professor Ben Bernanke, ex-hoofd van de FED, pleit al voor een ‘tijdelijke’ periode van Negatieve Rente, ook in Amerika! De overige Centrale Banken, zoals de Bank of Japan (BOJ), de Europese Centrale Bank (ECB), de Zwitserse Nationale Bank (SNB) en de Bank of England (BOE) zijn nog druk bezig met hun eigen QE van tegen de  $2000 miljard (een record) en hebben de koop van andere beleggingscategorieen, dan alleen staatsobligaties, allang reeds in gang gezet. Verlenging van hun QE-programma’s ligt, zonder meer, in het verschiet. Ruim 10% van alle obligaties in de wereld heeft inmiddels een Negatief Rendement. Dus nog ruimte genoeg voor vergroting (echt!). Ookal is het nu al zo, dat de totale waarde van, bijvoorbeeld, de Duitse staatsobligaties (Bunds) met Negatief Rendement groter is dan alle Euros, die thans in omloop zijn.

Ook bedrijven, zoals Henkel en Sanofi, spelen het spel mee, door de uitgifte van obligaties met Negatief Rendement. Hun kaspositie is al veel te groot en hun investeringsgeneigdheid in productieve fabrieken is minimaal. Maar waarom niet? Een kaspositie kost geld! Lenen is nu winstgevend en de dwaze kopers van dergelijke obligaties rekenen op nog grotere dwazen later, inclusief de Centrale Banken. Met hun oneindige geldbuidel (‘liquiditeit uit het niets’), kan, in theorie, alles door hen worden opgekocht en iedereen met enige activa, voelt zich dan miljonair, want alles lijkt opeens schaars en wordt nog schaarser. De illusie van de eeuw!

Net zoals ten tijde van de econoom John Law in 1719, die een manier had bedacht om de Franse staatsschuld te herstructureren en af te lossen via de beruchte ‘Mississippi luchtbel’. Die spectaculaire luchtbel barstte natuurlijk uiteindelijk, van de ene op de andere dag, zodra de speculanten in paniek raakten. Tijdens de Duitse hyperinflatie van 1921 tot 1924, stelden de hooggeplaatste economische geleerden (‘de Herr Professors’), dat de groei van de geldhoeveelheid van 75% bij een inflatie van 150%, veel te laag was en een recessie zou veroorzaken! Wordt het niet de hoogste tijd om economen, met hun wereldvreemde modellen, verre te houden van het monetaire beleid?

Ook de huidige, Keynesiaanse, tovenaars zullen, met hun monetaire experimenten, de gigantische deflatoire krachten van overcapaciteit en excessieve schuld niet kunnen tegenhouden, laat staan kunnen verslaan. Want de grootste monetaire catastrofe ooit, maakt nu juist weer geduldig zijn opwachting vanwege een overdosis monetaire morfine, waardoor het financieele systeem nog veel kwetsbaarder is geworden dan ooit. Als deze luchtbel ontploft, volgt er een generatie-lange economische depressie. Elke naieve veronderstelling, dat er plotseling een internationale Monetaire Reset, als een reddende engel (‘Deus ex Machina’), voor een zachte landing zou zorgen, kan gevoeglijk naar het land der fabelen worden verwezen. Pas op voor dergelijke luchtspiegelingen (‘Fata Morgana’s’)! Integendeel, het wordt juist ieder voor zich! Alleen grootmachten hebben kans om te overleven, terwijl zogenaamde landen-unies, zoals de Europese, worden vermorzeld. De Europese bankensector, bijvoorbeeld, verkeert, 8 jaar na de vorige financieele crisis, nog steeds in een acute noodsituatie.

Structurele deflatie, wat altijd een normaal verschijnsel is geweest bij de historische economische golfbewegingen, vooral tijdens de 19de eeuw, al naargelang de ontwikkeling van de krediet- en demografie-cyclus, zal de wereld, gedurende de komende decennia, opnieuw in zijn greep blijven houden. Deze deflatie wordt echter des te erger en langduriger, omdat het hedendaagse, ongedisciplineerde monetair beleid heeft geleid tot een dramatisch riskanter financieel systeem met veel teveel excessieve en improductieve schuld, waardoor het gevreesde zwarte gat voor het monetaire systeem steeds waarschijnlijker wordt.

Helaas is de studie van deflatie door de eeuwen heen, waar meestal niets mis mee is, tegenwoordig ernstig tekort geschoten. Dat heeft geleid tot een verkeerde diagnose van de economische situatie door de meeste deskundigen, die hoogstens 30 jaar terugkijken en geen geschiedkundigen zijn. De wereld heeft immers een unieke, grotendeels inflatoire, periode van 60 jaar achter de rug, die gekenmerkt werd door wederopbouw, een Baby Boom, overwegende inkomensgroei, een capaciteitstekort, globalisering en een technologische revolutie. De deflatoire periode is echter allang aan de gang, met reeele loonsverlaging, overcapaciteit, gedwongen schuldafbouw in de prive-sector en gebrek aan prijszettingsvermogen (‘pricing power’), vooral sinds de geboorte van het internet. Dat breidt zich nu wel uit, maar is nu eenmaal een noodzakelijk aanpassingsproces. De natuur is hier aan het werk en de paniek van Centrale Banken hierover lijkt grotendeels onterecht.

Zelfs na decennia van milde deflatie, is het werkloosheidspercentage van Japan, ookal door de versnelde vergrijzing, nog minimaal en is het inkomen per hoofd der bevolking toch gestadig gestegen. Het aggressieve monetaire beleid, welke kan leiden tot een monetaire ramp, lijkt daarom een overdreven reactie op een goedaardig en natuurlijk verschijnsel. De deflatie en werkloosheid van Zuid-Europa zijn te danken aan de ernstige ‘weeffouten’ van de architecten van de Eurozone, die dit hebben verweven met een politiek project, dat, tot nu toe, een heilige koe is geweest en dat daarom eens in de zoveel tijd, hinkt van crisis naar crisis.

En het raadsel van de structureel lage rente? Er is nu eenmaal sprake van een structurele daling van de vraag naar geld in verband met de vergrijzing, de tragere productiviteitsgroei, de wereldwijde overcapaciteit, de lagere investeringsdrang, de toenemende vermogens- en inkomensongelijkheid en de overvloed aan liquiditeit (‘savings glut’). Verlaging van risico’s is het huidige devies voor de meesten. Dit verklaart, waarom de trend van de reeele, natuurlijke oftewel neutrale rentestand, bijgesteld door de geldende inflatoire verwachtingen, voorlopig naar beneden blijft gericht, ookal door de stijgende vraag naar ‘veilige’ vastrentende waarden. Die trend kan tijdelijk worden onderbroken door grootscheepse overheidsinvesteringen in infrastructuur en defensie, maar niet omgebogen. Per slot van rekening zit de, met schuld beladen, overheid vrij krap bij kas en zal nu, meer dan ooit, de waarde van haar valuta in het oog moeten houden als enige staatsfinanciering zou moeten geschieden ‘uit het niets’ (QE).

Het is wel zo, dat het Grote Geld van talloze vermogensbeheerders steeds meer de nek uitsteekt naar riskante activa, voorzover dat is toegestaan, maar de effecten daarvan zijn nog niet bewezen. Het Nederlandse PGGM, met 200 miljard Euro, bijvoorbeeld, werd onlangs o.a. betrokken bij een Synthetische Securitisatie van 8.4 miljard Euro. Securitisatie, de samenvoeging en herverpakking van activa, was een van de hoofdoorzaken van de financieele crisis in 2008, maar het schijnbare rendement was zo aanlokkelijk. Veel sterkte toegewenst!

Maar is Zwitserland, met haar scherp Negatieve Rente van minus 0.75% sinds de afgelopen 2 jaar, niet het levende bewijs, dat dit ‘Monster van Frankenstein’ wel degelijk werkt? Daartoe werd besloten om de vlucht in de Zwitserse Frank tegen te gaan en niet zozeer om de economie te stimuleren. De Zwitserse financieele sector werd echter noodgedwongen ‘creatiever’. Doorsnee-spaarrekeningen werden weliswaar (nog) niet belast, maar de hypotheekactiviteiten, met hun aantrekkelijke winstmarges, werden flink uitgebreid. In eerste instantie, werden de hypotheekrentes zelfs verhoogd, wat waarschijnlijk alleen in het ‘gedisciplineerde’ Zwitserland mogelijk zou zijn geweest. Maar na 10 jaar van paradijselijke, explosieve groei, lijkt de Zwitserse onroerend goedmarkt eindelijk aan het eind van haar Latijn. Verder blijven de funeste gevolgen van Negatieve Rente, op langere termijn, voor pensioenfondsen, banken en verzekeraars, onverminderd van kracht. De situatie is dus allesbehalve stabiel! De hemel kan nog steeds naar beneden komen en alles meezuigen in een zwart gat!

DIEDERIK SCHMULL                                          16 September, 2016

WESTCLIFF-ON-SEA, Essex, U.K.

@@@

VERBIJSTERD

VERBIJSTERD

Er heerst verbijstering alom over de laagste rente in 5000 jaar en de indrukwekkende waardestijging van de obligatiemarkt, naarmate de daling van obligatie-rendementen, vooral in 2016, in een stroomversnelling is geraakt. De meeste ‘deskundige’ waarnemers hadden erop gerekend, dat deze 35-jarige(!) ‘zeepbel’ allang zou zijn gebarsten. Sinds 2000, zijn obligaties, gemiddeld, met name de langere, 30-jarige Amerikaanse Treasuries, tweemaal zoveel gestegen als aandelen, met aanzienlijk minder risico! Sinds 1981, dus in de laatste 35 jaar, zijn obligaties gemiddeld 320 maal omhoog en aandelen ‘slechts’ 50 maal, inclusief herbelegging van het dividend, wat 50% vormt van het totale aandelenrendement. Een dividend van een aandeel is echter nooit gegarandeerd en wordt vaak niet eens verdiend, maar geleend. Zie voor overzicht en gratis download:

https://www.credit-suisse.com/us/en/about-us/media/news/articles/media-releases/2016/02/en/credit-suisse-global-investment-returns-yearbook-2016.html

Verschillende aandelen-indices, zoals de Dow Jones, de S&P 500 en de NASDAQ, mogen dan een nieuw hoogtepunt hebben bereikt, maar die constatering is onvolledig. Sinds het vorige hoogtepunt in 2000, 16 jaar geleden, lijkt de S&P 500, inclusief de uitgekeerde dividenden (‘total return’), te zijn verdubbeld. Maar na aftrek van inflatie, was het ‘reeele’ rendement 40%, ondanks de tussentijdse ineenstortingen van 2000 tot 2002 en van 2007 tot 2009, welke aantonen, hoe risicovol en volatiel aandelen wel kunnen zijn. Toch zijn de aandelenmarkten slechts bijzaak (‘sideshow’), vergeleken met de obligatiemarkten, die wereldwijd tweemaal zoveel waard zijn (McKinsey).

Wat nu? Was de recente waardestijging van 30-jarige Treasuries, tot dusver in 2016, in de laatste 8 maanden, van zo’n 20%, niet een beetje teveel van het goede? De vooruitzichten blijven echter uitstekend. Mocht het rendement van de 30-jarige Treasury (2.25%), in de komende jaren, met nog eens 1% dalen, dan stijgt de waarde weer met 24%. Het rendement van de 30-jarige Japanse staatsobligatie (JGB) is slechts 0.36%, van de Duitse Bund 0.46% en dat van de Nederlandse staatslening 0.53%. Zo’n verschil in waardering van hun staatsobligaties tegenover Treasuries is volstrekt onterecht. Amerika maakt, sinds de Tweede Wereldoorlog, dus 71 jaar, immers nog steeds de dienst uit in deze drie landen, met 100,000 gestationeerde Amerikaanse militairen en niet andersom! Er zijn bovendien nog eens 50,000 Amerikaanse militairen gestationeerd in 147 andere landen. Stel je eens voor, als Amerika er genoeg van krijgt om op te draaien voor de militaire paraplu van andere landen. Dan zouden hun overheidsfinancieen er wel eens anders uitzien!

Om maar te zwijgen over het rendement van de 30-jarige staatsobligatie van het zwakke Frankrijk: 0.94%! Zelfs de 30-jarige staatsobligaties van hopeloze gevallen als Spanje (2.04%) en Italie (2.11%) hebben een lager rendement dan dat van de 30-jarige Treasury! Elke tegenwind in de Treasury-markt is daarom tijdelijk en dus een koopgelegenheid. Elke schijnbare economische reflatie, via nog meer monetaire stimulering, welke rente en inflatie omhoog zou kunnen stuwen, is niet vol te houden en zakt als een pudding weer in elkaar. Het Grote Geld in landen, met steeds negatievere rente, staat juist te springen om, bij elke consolidatie, nog meer Treasuries in te slaan. Want als globalisering aan terrein verliest en nationalisme de kop opsteekt, dan is het autarkische Amerika, dat zelfvoorzienend is in energie and graan, relatief de grootste winnaar.

Wat ook de echte reden is voor de instorting van Treasury-rendementen en dientengevolge hun waarde-vermeerdering, zal over enige jaren wel blijken. Hoogstwaarschijnlijk is het een combinatie van economische malaise vanwege excessieve schuld, chronische deflatie, toenemende vergrijzing en bovenal, van steeds aggressievere obligatie-aankopen (QE) door de Centrale Banken. Het tekort aan Treasuries, benodigd voor onderpand-doeleinden, met name voor de duizenden miljarden van derivaten, wordt steeds nijpender. Maar zelfs als Treasury-rendementen onverhoopt niet meer zouden dalen, om welke reden dan ook, dan blijven Treasuries nog bijzonder aantrekkelijk, vanwege hun reeele rendement, na aftrek van inflatie/deflatie.

Ondanks alles, zal de kans op enige terugkeer van inflatie en economische groei, echter van korte duur blijken te zijn. Nu het effect van kwantitatieve verruiming (QE) steeds minder wordt en zelfs negatieve bijverschijnselen vertoont (zoals gevaarlijke Negatieve Rente en onaanvaardbare vermogensongelijkheid), lijken de mogelijk laatste dobbels in het spel, zoals fiscale financiering via begrotingstekorten en zelfs ‘helikoptergeld’, om eventuele nieuwe infrastructuur- en defensie-uitgaven te dekken, weinig te zullen uithalen. Want die maatregelen moeten, noodgedwongen, binnen bepaalde perken worden gehouden, anders doemt er een valuta-crisis op. Overigens was het altijd al een raadsel, waarom men dacht, dat QE de economie op gang zou helpen. Bij lage of Negatieve Rente moet er juist meer gespaard of geleend worden om de uitgaven op peil te houden. Als de rijke buurman nog rijker wordt, vanwege activa-inflatie, zullen zijn uitgaven echt niet veel veranderen. Niets zal op den duur opgewassen zijn tegen de massieve, structurele deflatoire krachten van wereldwijde overcapaciteit, overproductie en schuldvermindering in de prive-sector. Reken maar, dat de al of niet gedwongen schuldvermindering in de openbare sector op een gegeven moment ook niet uit de weg kan worden gegaan. En wat te denken van de komende export van de, reeds 50 maanden durende, deflatie van China, via een versnelde devaluatie van de Yuan? Dan zal blijken, dat structurele deflatie in het Westen wel degelijk de overhand neemt, net zoals in Japan in de laatste 25 (!) jaar.

Toch lopen Centrale Banken reeds aan tegen de grenzen van QE. Zij ondervinden steeds meer ongemak bij institutionele beleggers, die weigeren vrijwillig afstand te doen van hun staatsobligaties, vooral in Japan, maar zelfs onlangs in Groot-Brittannie (de Giltmarkt). Verder is er al een stil protest aan de gang bij Europese verzekeraars en banken, vooral in Duitsland, die acties overwegen om de Negatieve Rente te ontlopen. Zij moeten nu jaarlijks 0.4% afdragen aan de ECB van het electronische geld (1000 miljard Euro), dat daar is gestald. Dit heeft, sinds 2014, reeds enkele miljarden gekost. De Zwitserse Nationale Bank (SNB) berekent zelfs 0.75%. Dat is ongeveer gelijk aan de kosten van verzekering van baar geld in een bankkluis. Maar een Zwitsers pensioenfonds kreeg onlangs geen toestemming van de SNB om hiertoe ook inderdaad over te gaan. Het is echter duidelijk, dat Negatieve Rente tegen een muur aanloopt, ondanks de afschaffing van bankbiljetten met een hoge denominatie, die trouwens onmiddellijk zouden worden vervalst en hun eigen hyperinflatie zouden beleven. Zie het fascinerende verhaal over de Shilling van Somalie van 25 jaar geleden:

http://jpkoning.blogspot.co.uk/2013/03/orphaned-currency-odd-case-of-somali.html

http://jpkoning.blogspot.co.uk/2016/02/can-central-bank-eliminate-its-highest.html

Gelooft men nu werkelijk het financieele systeem te kunnen redden door nog meer morfine toe te dienen? De pijnstillende werking van ‘eeuwige’ monetaire superstimulering, waarbij Centrale Banken ervoor zorgen, dat het werkelijke prijsmechanisme van de markten niet meer functioneert, kan het gehele kapitalistische systeem om zeep helpen. Is hier misschien opzet in het spel? Het doet bijna denken aan de ‘Coup de Whiskey’, die het toenmalige hoofd van de New Yorkse FED, Benjamin Strong, aan de markten in 1927 toediende, om de gevolgen van de onroerend goedcrisis in Florida, sinds 1925, te verhelpen. In 1925, het laatste jaar van die 5-jarige landhausse, was er sprake van een grondprijsstijging van gemiddeld 400%, voordat er een einde kwam aan deze spectaculaire zeepbel, die leidde tot een diepe economische depressie aldaar. Maar de daarop volgende, kunstmatige hausse in de aandelenmarkten tot 1929 was de voorbode voor een ontzaglijke economische instorting, die het kapitalistische systeem destijds bijna de kop kostte. Herhaalt de geschiedenis van deze nachtmerrie zich?

We leven in een nieuwe tijd, waar spaargeld ogenschijnlijk uit de gratie moet geraken (‘Cash is Trash’). Centrale Banken lijken alles, wat waardevol is, met hun oneindige geldbuidel, op te slokken, zodat het schaars en nog waardevoller wordt. Bijna alle beleggingscategorieen stijgen tegelijk, ongeacht de economische factoren. Beleggingsexperts staan hierover natuurlijk ook verbijsterd. Dus het valt niet mee om, met kasgeld, aan de zijlijn te blijven staan, terwijl iedereen nog rijker schijnt te worden. Waar het echter om draait is, wat de beste beleggingsstrategie zal blijken, gedurende een langere periode van bijvoorbeeld de komende 10 jaar. En dan is de kans, dat een strategie, die haaks staat op de huidige bedoelingen van de Centrale Banken, namelijk een overwogen positie in kasgeld, liefst Dollars, uiteindelijk de meeste vruchten afwerpt. Want opgepompte en overgewaardeerde activa in een tijd van ZIRP en NIRP (Zero/Negative Rates) worden uiteindelijk afgestraft en zullen een vergelijkbare val beleven als de mythologische figuur Icarus, die te dicht bij de zon vloog. De Centrale Banken zijn niet almachtig en zullen het barsten van de zeepbellen (zie 2000 en 2008!) niet kunnen voorkomen.

Of moeten we rekening houden met een hyperinflatie-scenario, waarbij bijna iedereen alles verliest, kasgeld juist een ‘hete aardappel’ wordt en de omloopsnelheid van het geld de pan uit rijst? Sommige waarnemers blijven steevast volhouden, dat een superkrediethausse altijd eindigt met de nekslag voor een valuta, spaargeld en de oudedagsvoorziening, waarbij de rente ook nog eens stijgt tot in de stratosfeer. Er is immers geen grens aan ‘gelddrukken’, doordat de Goudstandaard werd afgeschaft. Bovendien hebben zich 55 hyperinflaties (met inflatie van 50% + per maand) voorgedaan in de laatste 100 jaar. De ergste hyperinflatie ooit, vond in Hongarije plaats in 1946: het prijsniveau steeg, op een gegeven moment, met 150,000% per dag!

Gelukkig komt hyperinflatie hoogstzelden voor, vooral in bepaalde ontwikkelde landen, en is vaak het gevolg van hele sporadische omstandigheden, zoals het onvermogen om voldoende belasting te heffen of staatsobligaties uit te geven tijdens een crisis. Men zou kunnen stellen, dat het huidige superstimuleringsbeleid van de Centrale Banken, dat een bewuste activa-inflatie nastreeft oftewel een ‘crackup hausse’ (‘katastrophenhausse’ volgens Ludwig von Mises), uiteindelijk met de ondergang van het geld en van het financieele systeem eindigt. Tegelijkertijd moet men echter niet vergeten, dat de tienduizenden miljarden, die de Centrale Banken ‘uit de dunne lucht’ tevoorschijn hebben getoverd sinds de financieele crisis van 2008, nog steeds ‘gevangen’ zitten op hun balansen en nog niet de kans hebben gekregen om te ontsnappen naar de reeele economie, wat hyperinflatie waarschijnlijker zou kunnen maken. Waarom zou deze ‘gevangenschap’ niet nog eens 100 jaar of langer kunnen duren? Bij de afloop van aangekochte obligaties, worden dan nieuwe aangekocht, die de balans eveneens voorlopig nooit zullen verlaten.

De geschiedenis leert ons, dat we in het leven niets moeten uitsluiten, ook hyperinflatie niet. Maar daarom zorgen we ervoor, dat ons vermogen gespreid is en niet uitsluitend is geconcentreerd in een bepaalde beleggingscategorie. Alles is tegenwoordig mogelijk, zelfs oorlog. Daarom blijven we ook Fysiek Goud, in baren of munten, op eigen naam of in een extra verzekerde bankkluis, liefst in een ‘veilig’ land (Canada, Zwitserland, etc), door dik en dun vasthouden, ongeacht de prijs, als deel van ons vermogen, als verzekering tegen het ‘ondenkbare’. En we zwijgen daarover in alle talen met onze omgeving, maar spelen wel open kaart met de autoriteiten, als het toevallig belastbaar of verbeurdverklaard (‘geconfisceerd’) wordt. Want niets, maar dan ook niets, kan op den duur geheim worden gehouden. Daar zorgt het ‘derde oog’ voor!

DIEDERIK SCHMULL

17 Augustus, 2016

WESTCLIFF-On-SEA, Essex, U.K.

@@@