MET DE RUG TEGEN DE MUUR
Na een periode van ongelofelijke hoogconjunctuur in de jaren ‘80 en ‘90, staat de westerse wereld sinds de eeuwwisseling met de rug tegen de muur. De totale, excessieve, schuldenlast, als percentage van de economie, rees de pan uit. Daardoor liet de economische groei het steeds meer afweten. De vermindering in productiviteit, omloopsnelheid van het geld en investeringsgeneigdheid, naast het toenemende tekort aan jonge werkkrachten, veroorzaakten een verzwakking in de kredietvraag, een lagere rente en een veel lagere inflatie. Globalisering, met o.a. de verschuiving van arbeid naar landen met lagere lonen (‘offshoring’), en financialisering, met o.a. de opgang van de financieele sector ten koste van de reeele, producerende industrie, werden tijdelijke doekjes voor het bloeden.
Tegelijkertijd kwamen Centrale Banken in actie met een onorthodox, super-stimuleringsbeleid om de kredietbubbel in toom te houden en de realiteit te vervangen door kunstmatigheid. Geen prijs geeft meer de juiste waarde van activa weer! De pijnlijke explosie in de maatschappelijke inkomens- en vermogensongelijkheid als gevolg van het eind van het welvaarts- en krediet-tijdperk, heeft dan nu geleid tot de beweging om de gevestigde orde omver te werpen, het populisme. Mensen met schijnbare ruggengraat, zoals Trump, krijgen nu hun kans. Onderschat de potentieele Trump-revolutie niet: de Republikeinen hebben nu de macht in het Witte Huis, de Senaat en het Huis van Afgevaardigden. Bovendien zijn 33 van de 50 Gouverneurs nu Republikeins en zijn beide wetgevende lichamen van 32 van de 50 staten in hun handen. Een unieke situatie, die in meer dan 90 jaar nog niet is voorgekomen. Trump, een kruiwagen (‘coattails’) zonder weerga!
Maar is de recente scherpe stijging in de rente en in obligatierendementen juist niet een veelbelovend teken, dat de economische groeivooruitzichten aan de betere hand zijn? Uitsluitend op de korte termijn. Massieve belastingverlaging, terugdringing van reguleringen en flinke, fiscale staats stimulering van infrastructuur- en defensie-uitgaven, zullen hun effect zeker niet missen, zolang de, in meerderheid conservatieve, volksvertegenwoordiging daarmee instemt. Men vergeet echter, dat tijdelijke tegenbewegingen van monetaire ‘verkrapping’ (hogere rente), om welke reden dan ook, in een structurele lange termijn trend van rentedaling, heel gebruikelijk zijn.
Zij dragen de kiem van hun eigen vernietiging in zich in een tijd van excessieve schuld. Vergeet niet, dat de totale schuld in verhouding tot de economische groei, in de laatste 10 jaar, met een veelvoud is gestegen. Dat kan degenen, die daarin trappen, duur komen te staan. Duizenden miljarden aan obligaties (100% op afloopdatum plus gegarandeerde coupon) werden in korte tijd verwisseld voor peperdure aandelen (geen afloopdatum en geen gegarandeerd dividend) in een onlogisch enthousiasme, dat meer wegheeft van een onhoudbare oververhitting (‘blow-off’), zeker na 8 jaar van oplopende koersen, dan van het begin van een duurzame economische opleving. De meeste beleggers lijken inmiddels nu vol belegd in riskante activa! Het is meer dan ooit zaak om in gedachten te houden, wat volgde na de euforie van 1929, van 2000 en van 2007. De markten kregen, tegen de algemene verwachting in, een flink pak slaag en degenen met excessief effectenkrediet, werden van de kaart geveegd.
Met de Dow Jones Industrials Index op een nieuw hoogtepunt in de laatste 2 maanden en een schijnbare uitbraak naar boven van de Dow Jones Transportation Index, lijken de wittebroodsweken (‘honeymoon’) van Trump, op korte termijn, een nog hogere markt te kunnen inluiden (volgens de ‘Dow Theory’). Ook de Russell 2000 Index, met middelgrote firma’s, lijkt naar boven te zijn uitgebroken, na 3 jaar van ondermaatse koersstijging, vanwege tegenvallende bedrijfswinsten. Dit betekent, dat de markt bereid lijkt om zijn nek wat meer uit te steken. Misschien worden nu meevallers in winststijging verdisconteerd, als gevolg van belastingverlaging en vermindering van regulering, alsmede een stijging in de terugkoop van aandelen, als Amerikaanse bedrijven hun offshore winsten (liefst $ 2.500 duizend miljard) op belastingvriendelijke wijze kunnen repatrieeren.
De inkrimping van de wereldhandel is al 5 jaar aan de gang, maar is onlangs in een stroomversnelling geraakt. Deze trend lijkt vooral te wijten aan het terugbrengen van productiecapaciteit naar het eigen land (‘onshoring’), met name door China, Amerika en West-Europa. Maar mocht protectionisme, met meer invoertarieven, subsidies en dumping, zich verder uitbreiden, wat waarschijnlijk moet worden geacht, dan komt vrijhandel pas goed op de tocht te staan. Het aantal handels-verstorende maatregelen is trouwens in 2015 alleen al met 50% toegenomen ten opzichte van het jaar daarvoor (Global Trade Alert). Amerika, met haar enorme binnenlandse markt en haar zelfvoorziening in energie en landbouw, wordt door deze historisch gevaarlijke ontwikkeling wat minder getroffen. De rest van de wereld is echter, als percentage van de economie, minstens tweemaal zoveel afhankelijk van de wereldhandel. De politieke wind is gedraaid. Met vrijhandel, globalisering en immigratie worden verkiezingen tegenwoordig verloren. Doemt er een periode op, vergelijkbaar met de sombere jaren ‘30? In dat geval, zullen Amerikaanse Dollars en Treasuries, met de gebruikelijke onderbrekingen, de veilige havens blijven bij uitstek!
De Europese Unie (EU) en de Eurozone, die reusachtig afhankelijk zijn van de wereldhandel, stevenen daarom rechtstreeks af op desintegratie. De Europese droom is verworden tot een nachtmerrie, nu de economische groei structureel is blijven steken en de vluchtelingencrisis uit de hand is gelopen. Duitsland voelt zich allang niet meer in staat om Europa te behoeden voor verdere ontbinding, ook al omdat de Duitse hereniging in 1990 (‘Die Wende’) en de Duitse bankencrisis van 2008 veel kostbaarder bleken dan verwacht. Vandaar dat de lidstaten, die, na de meest recente financieele crisis, in het krijt stonden bij de banken van de Noordelijke overschotlanden, een bezuinigingspakket kregen opgelegd door de crediteuren-landen in plaats van zoiets als een 4-jarig Marshall Plan (kosten: $ 120 miljard in het huidige geld) van het grootmoedige Amerika in 1948. De lidstaten met een betalingsbalansoverschot, zoals Duitsland, willen in geen geval een ‘transferunie’, wat een succesvol Euroland dus bij voorbaat uitsluit.
De totale activa (leningen), exclusief derivaten, van de Europese banken ten opzichte van het Bruto Nationaal Product is 400%. Die van de Amerikaanse banken zijn 0.44% van het BNP. Alle pogingen om het kredietrisico te verschuiven van het bankwezen naar de kapitaalmarkt, via obligaties, etc, zoals in Amerika gebruikelijk is, komen waarschijnlijk te laat. Het versnipperde Europese bankwezen heeft te veel politieke geheimen, die niet kunnen worden opgebiecht. Mocht er weer een crisis ontstaan in tegenpartijen (funest voor derivaten), dan hangt Europa aan een zijden draadje. Als Deutsche Bank, met activa (incl. derivaten), die 20 maal zo groot zijn als het BNP van Duitsland, moet worden ‘gered’ (genationalizeerd) net zoals Bank Monte dei Paschi in Italie, dan vliegen alle ‘wettelijke’ regels van de Eurozone meteen het raam uit. Er is geen enkel uitzicht op enige verbetering, want het Europese Japan-scenario van vergrijzing en stagnatie zorgt ervoor, dat er, op zijn minst, een lange ijstijd zijn intrede doet.
De wrok tegenover de hegemonie van Duitsland, die, ondanks haar verlies in 2 wereldoorlogen, toch, zij het met tegenzin, de dienst uitmaakt, is wijdverbreid en een van de hoofdoorzaken van Brexit. Natuurlijk zal men alles op alles zetten om te voorkomen, dat Brexit enige navolging krijgt. Groot-Brittannie zal als afvallige ‘moeten boeten’, wat wel 10 jaar kan duren, een onaanvaardbaar fortuin kan kosten en bovendien door 27 afzonderlijke parlementen moet worden goedgekeurd. De stichters van de EU waren niet op hun achterhoofd gevallen! Eenmaal lid, altijd lid, net zoals een ‘vroegere’ werknemer bij de Geheime Dienst. Het is duidelijk, dat de Europese Unie door de overige 27, meest straatarme, lidstaten, wordt beschouwd als een zaak van essentieel levensbelang. Desalniettemin lijken het verschil in cultuur en het gebrek aan solidariteit onoverkomelijke obstakels te blijven voor een duurzame eenwording tot Euroland. De realiteit is juist, dat de Eurolanden uit elkaar groeien en dat men het liefst, als struisvogels, de kop in het zand steekt totdat het opeens is afgelopen.
De kans op weer een ongelukkige afloop in Europa is aanzienlijk toegenomen. In het komende Trump-tijdperk (van 8 jaar?) moet Europa zijn eigen boontjes doppen. Is dit het einde van het Westen, zoals wij dat decennia-lang gekend hebben? Zou het ondenkbare noodlot weer kunnen toeslaan, vergelijkbaar met de ondergang van het 500-jarig Westerse Romeinse Rijk (27 v.Chr. - 476 n.Chr.), dat in een vlaag van zelfingenomenheid en naiviteit ook een beleid van ‘open grenzen’ voerde? Op een gegeven moment lieten de Romeinen hun grenzen bewaken door ‘Barbaarse’ huurlegers! Uiteindelijk braken de 1000-jaar durende Donkere Middeleeuwen (476 n.Chr. - 1450 n.Chr.) aan, ging Rome scherp bergafwaarts met een bevolkingsdaling van 90% en, als klap op de vuurpijl, kostte de rondwarende builenpest, in 1347 n.Chr., gedurende amper 3 jaar, het leven aan een derde van de Europese bevolking. Gelukkig maar, dat de mens meestal niet weet, welke pech hem soms te wachten staat!
Het leven bestaat nu eenmaal uit mee- en tegenwind. Er is een cyclus van actie en reactie. Komen en gaan, is wat de klok slaat. Dat neemt niet weg, dat de mensheid zich, op langere termijn, met onderbrekingen, steeds weet te ontwikkelen naar een hoger niveau in gezondheidswezen en technologie. Toch rijst de vraag of het kijken naar een scherm van een smartphone of computer, tijdens alle wakkere uren, de mens uiteindelijk minder geschikt maakt voor samenleven met zijn medemens. Misschien wordt de mens voorbereid op een totaal andere gemeenschap in de uitgestrektheid van het heelal, als de aarde onherbergzamer zou worden. Het is weinig productief om stil te staan bij een eventueel ‘Einde der Tijden’, zoals sommige Godgeleerde waarzeggers veronderstellen, maar soms bekruipt de mensheid wel een gevoel van ongemak over wat er in het verschiet ligt. Grote veranderingen lijken op til. Een gewaarschuwd mens telt voor twee.
DIEDERIK SCHMULL
30 December, 2016
WESTCLIFF-On-SEA, Essex, U.K.
